Wereldwijd lijden tussen één en twee miljard mensen in zowel ontwikkelde als ontwikkelingslanden aan een ijzertekort. Het is de meest voorkomende gebrekstoestand. Toch moet de inname van extra ijzer kritisch worden bekeken, want een ijzeroverschot kan ook problemen veroorzaken. Het gezonde lichaam beschermt zich lange tijd door allerlei mechanismen tegen een overvloed aan ijzer in de weefsels. Maar helaas werkt dit mechanisme bij veel mensen niet. Zij lijden aan hemochromatose, de ijzeropslagziekte.
IJzer in het lichaam
De belangrijkste taak van ijzer is het binden van zuurstof aan de hemoglobine in de rode bloedcellen. Zo wordt de zuurstof met het bloed van de longblaasjes naar de lichaamscellen getransporteerd. Op de terugweg neemt de hemoglobine het in de cellen gevormde kooldioxide mee naar de longen, waar het met de lucht die we inademen wordt uitgescheiden.
IJzer heeft echter nog vele andere taken. Het helpt het immuunsysteem bij het bestrijden van ziekteverwekkers. Experimenten hebben aangetoond dat zowel een ijzertekort als een teveel aan ijzer de fagocyten van het lichaam in hun taak belemmert om bacteriële ziekteverwekkers onschadelijk te maken.
IJzer is ook een bestanddeel van vele enzymen, die op hun beurt een groot aantal taken in het lichaam vervullen. Ze beschermen het lichaam tegen schadelijke zuurstof, leveren elektronen voor de energieproductie en helpen bij de productie van galzuur en hormonen.
Het totale ijzergehalte van een man van 75 kg bedraagt ongeveer 4 g, en bij een vrouw van 55 kg ongeveer 2,1 g. Goed twee derde hiervan is aan hemoglobine gebonden, ongeveer een kwart aan ferritine, het ijzerreservoir, en een kleine rest zit in myoglobine, het rode spierpigment.
IJzer wordt in de lever, de milt, het beenmerg en het darmslijmvlies opgeslagen. De hoeveelheid ijzer in het bloedplasma bedraagt ongeveer 3 – 4 mg en is aan dagelijkse schommelingen onderhevig.
De behoefte
De ijzerbehoefte van het organisme is zeer gering. Het lichaam maakt heel weinig gebruik van zijn ijzerreserves. IJzer kan moeizaam via de darmen, urine, gal en zweet worden uitgescheiden. Grotere hoeveelheden verliezen we alleen tijdens bloedingen. Daarom hebben vrouwen tot de menopauze meer ijzer dan mannen nodig. Zwangere vrouwen en vrouwen die borstvoeding geven hebben ook meer ijzer nodig. Het ijzer wordt door de afwezigheid van menstruatie tijdens de zwangerschap gespaard. Kinderen in de groei hebben meer ijzer nodig. Kinderen hebben ongeveer 8 mg per dag nodig, mannelijke adolescenten 12 mg, vrouwelijke pubers en vrouwen tot de menopauze 15 mg en daarna net als de mannen ongeveer 10 mg.
Voedingsmiddelen die ijzer bevatten
Vlees, graanproducten en bladgroenten zijn de belangrijkste bronnen van ijzer. IJzer uit vlees wordt gemakkelijker door het lichaam opgenomen dan ijzer uit plantaardig voedsel. In planten is ijzer meestal in slecht oplosbare verbindingen aanwezig. Maar de gelijktijdige aanwezigheid van vitamine C helpt dit tekort op te heffen. Experimenten hebben aangetoond dat vitamine C de absorptie van ijzer uit planten tot het zevenvoudige kan verhogen. Daarom kunnen ook vegetariërs voldoende ijzer opnemen. Zij hebben meestal een hogere consumptie van vitamine C dan vleeseters. Een verhoogde inname van vitamine C heeft een beter effect op de ijzeropname dan een extra toevoeging van ijzer, hetzij via de voeding of hetzij via ijzersupplementen.
Plantaardige voedingsmiddelen die veel ijzer bevatten zijn linzen, bonen, kikkererwten, tofu en sojabonen, chia, lijnzaad, noten, granen, gierst, brandnetels, bladgroenten en rozijnen.
IJzertekort
Een tekort ontstaat wanneer enerzijds de opname via de voeding te laag is, de absorptie verstoord is, er een verhoogde behoefte bestaat of door bloedingen ijzer verloren gaat. IJzertekort is wereldwijd het meest voorkomende tekort op het gebied van voedingsstoffen. Het wordt door een onevenwichtige voeding, armoede of het vermijden van bepaalde voedingsmiddelen veroorzaakt. Maar ook andere voedingsbestanddelen kunnen de opname van ijzer belemmeren. IJzertekort komt vooral voor in gebieden waar veel zwarte thee wordt gedronken, omdat die veel tannine bevat. Tanine is een looistof die de ijzeropname belemmert. Parasieten in het spijsverteringskanaal veroorzaken ook gebreksverschijnselen, omdat zij ervoor zorgen dat veel bloed verloren gaat.
Een tekort kan ook door bepaalde ziekten zoals reuma, kanker, hormoonstoornissen, infecties of door medicijnen zoals antibiotica of pijnstillers worden veroorzaakt
Symptomen van ijzertekort zijn vermoeidheid, verminderde prestaties, gevoeligheid voor het weer, groeven in de vingernagels, barstjes in de mondhoeken, droge huid, kortademigheid en hartkloppingen bij inspanning.
Het klinische beeld is de hypochrome, microcytaire anemie. Door gebrek aan ijzer en dus ook aan hemoglobine is er een tekort aan rode bloedcellen. Dit betekent hier dat er minder zuurstof kan worden getransporteerd. Het hele zuurstofafhankelijke metabolisme raakt verstoord.
Mensen die een ijzertekort hebben, moeten eerst de oorzaak daarvan nagaan. Wordt het veroorzaakt door een gebrek aan inname of opname? Ook chronisch bloedverlies moet worden opgeheven. Dit gebeurt met tests op verborgen bloed in de ontlasting. Het is niet raadzaam om zelf ijzerhoudende medicijnen of preparaten te gebruiken. Ze mogen alleen onder medisch toezicht worden ingenomen. Zodra de ijzeropslag weer gevuld is, kan verdere inname van ijzer namelijk gevaarlijk worden. Een teveel aan ijzer kan tot veel negatieve gevolgen, zoals gewrichtspijn, diabetes, hartproblemen, hormoonstoornissen, impotentie, levercirrose en leverkanker leiden. Het ziektebeeld hiervan is ijzeropslagziekte of hemochromatose.
IJzeroverbelasting
Hemochromatose is de meest voorkomende erfelijke ziekte in Europa. Zij wordt door een verhoogde opname van ijzer uit de darm in het bloed veroorzaakt. Dit leidt dan tot afzettingen in allerlei organen en tot aanzienlijke schade. Het totale ijzergehalte in het lichaam stijgt met 80 gram. Dit kan in het laboratorium door een sterk verhoogde transferrineverzadiging worden aangetoond. Zonder therapie leidt de ziekte tot een aanzienlijke vermindering van de levenskwaliteit en de levensduur. Bij deze erfelijke ziekte ligt het beschadigde gen niet op een geslachtschromosoom. Als de schade zich slechts op één chromosoom bevindt, wordt de drager niet ziek. Als de kinderen ziek worden, moeten beide ouders drager zijn van het gen. Mannen krijgen de ziekte veel vaker dan vrouwen. De ziekte breekt niet uit vóór de leeftijd van 20 jaar, meestal tussen 40 en 60, en bij vrouwen pas na de menopauze, omdat er door menstruatiebloedingen ijzerverlies optreedt. Dit leidt tot de enige zinvolle behandeling: flebotomie. In het begin wordt één of twee keer per week ongeveer 500 ml bloed bij de patiënt afgenomen. Later worden de afnamefrequenties verminderd. Bij elke remissie kan ongeveer 200 mg ijzer worden verwijderd. Helaas komen de patiënten als bloeddonor niet in aanmerking, omdat hun bloed niet aan de standaardwaarden voldoet. Een ijzerarm dieet leidt niet tot succes. Wel wordt geadviseerd zeer ijzerrijk voedsel zoals orgaanvlees, oesters en mosselen te vermijden. Bij tijdige diagnose en behandeling zijn de levenskwaliteit en de levensduur niet beperkt. Wordt dit niet gedaan, dan ontwikkelt ongeveer 70% diabetes en velen van hen ontwikkelen levercirrose.
Samenvatting
Om ijzertekort te voorkomen moet aandacht aan de verhoogde consumptie van vitamine C-bevattende groenten en fruit worden besteed. Hierdoor wordt het ijzer in het voedsel gemakkelijker opgenomen. Extra ijzersupplementen mogen alleen onder medisch toezicht worden ingenomen, omdat de grens voor toxische doses gemakkelijk kan worden overschreden.
Blijf geinformeerd
Meld je aan voor onze nieuwsbrief en blijf op de hoogte over je gezondheid
Esther Neumann heeft voedingsleer aan de Universiteit van Wenen gestudeerd. Sindsdien was ze auteur voor het gezondheidstijdschrift “Leben und Gesundheit” en gaf op verschillende plaatsen in Oostenrijk gezondheidslezingen.
Geef een reactie